200 χρόνια από τη γέννηση του Δαρβίνου

Θα μπορούσαμε να πούμε πως αν θέλαμε να ξεχωρίσουμε ένα έργο, μια επιστημονική άποψη που αφορά τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο γύρω μας, η οποία συντάραξε από τον πιο απλό άνθρωπο μέχρι την επιστημονική κοινότητα και δημιούργησε φανατικούς υποστηρικτές και ορκισμένους πολέμιούς της, είναι ένας πραγματικός κώδικας Da Vinci της ιστορίας. Ένα μυστικό, που ο πατέρας του, διαισθανόμενος την επανάσταση που θα έφερνε, κρατούσε μακριά από τη δημοσιοποίησή του για περισσότερα από είκοσι χρόνια. Ένας σύγχρονος προφήτης, που στις μέρες του χλευάστηκε και παρουσιάστηκε σαν πίθηκος, σήμερα τιμάται ως ο Προμηθέας της σύγχρονης σκέψης.

Τα αποκαλυπτήρια γίνονται ακριβώς πριν από 200 χρόνια (1809) στο Στρούσμπερι της Αγγλίας, όπου είδε για πρώτη φορά το φως του κόσμου ο Κάρολος Δαρβίνος. Και πριν από 150 χρόνια (1859) δημοσίευσε το βιβλίο «Περί Φυσικής Επιλογής», στο οποίο μίλησε για την εξέλιξη των ειδών και εισήγαγε την έννοια της Φυσικής Επιλογής ως τον κύριο παράγοντα που κατεύθυνε την πορεία της. Ορμώμενοι λοιπόν από τις εκδηλώσεις που γίνονται, μιας και το 2009 έχει χαρακτηριστεί ως παγκόσμιο έτος Δαρβίνου, θα αναμοχλεύσουμε τα νερά στα όσα συνεπάγεται η Φυσική Επιλογή, αλλά και στο τι τελικά είναι.

Ο Δαρβίνος δέχεται ότι υπάρχουν στη φύση ποικιλίες από ένα είδος, που μπορεί να διαφέρουν ως προς κάποιο χαρακτηριστικό τους. Σε αυτήν την περίπτωση δημιουργείται «ανταγωνισμός» ανάμεσά τους με έπαθλο την επιβίωση και τη διαιώνιση. Όπως ο ίδιος γράφει: «Λαμβάνοντας υπόψη πως έχουν γεννηθεί πολλά περισσότερα όντα από αυτά που τελικά κατάφεραν να επιβιώσουν, ότι όντα που διαθέτουν οποιοδήποτε πλεονέκτημα, έστω και πολύ μικρό, έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να επιβιώσουν και να προστατεύσουν το είδος τους; Το αντίθετο είμαστε σίγουροι ότι ισχύει».

Όμως ο παράγοντας με τον οποίο γίνεται η επιλογή του «εκλεκτού» είδους είναι η ίδια η φύση, ή όπως τη χαρακτηρίζει ο Δαρβίνος: «Είναι δύσκολο να πάψω να χρησιμοποιώ τη λέξη φύση σα να πρόκειται για πρόσωπο, όμως όταν λέω φύση εννοώ απλώς αυτό που δρα, επηρεάζει και επηρεάζεται από φυσικούς νόμους, και από τους νόμους που δημιουργούν διάφορα γεγονότα».

Η φύση, αναδεικνύοντας την καλύτερα προσαρμοσμένη ομάδα, λειτουργεί ουσιαστικά ως Φυσική Επιλογή: «Στη φύση η παραμικρή αλλαγή στη δομή ή σε βασικά χαρακτηριστικά αλλάζει όλη την καλορυθμισμένη πορεία προς την επιβίωση κι η αλλαγή αυτή θα διαιωνιστεί… Αν η διαφοροποίηση που επετεύχθη είναι προς όφελος της φύσης, σύντομα το αυθεντικό είδος θα αντικατασταθεί από το νέο, λόγω της αρχής της επιβίωσης του καταλληλότερου». Έτσι, η Φυσική Επιλογή μπορεί να στρέψει την εξέλιξη προς μία κατεύθυνση.

Ουσιαστικά, η εξέλιξη ενός είδους μέσα από τα μάτια του Δαρβίνου γίνεται ως εξής: Μέσα σε μια κοινότητα ατόμων, προκύπτουν κάποια άτομα μέσω μεταλλαγής, τα οποία λόγω αυτής έχουν κάποια διαφορετικά χαρακτηριστικά σε σύγκριση με τα υπόλοιπα, που τους δίνουν ένα πλεονέκτημα στο περιβάλλον που ζούνε. Κατόπιν, αυτά τα άτομα «επιλέγονται» και με την αναπαραγωγή κυριαρχούν σταδιακά στο είδος τους. Οπότε, στα δαρβινικά συστήματα, για να έχουμε βιολογική εξέλιξη, πρέπει να έχουμε αναπαραγωγή, μεταλλαγή και επιλογή. Για την επιλογή, ο ίδιος ο Δαρβίνος λέει: «Καθώς όλοι οι οργανισμοί προσπαθούν να προσαρμοστούν στην οικονομία της φύσης, αν κάποιο είδος δεν τροποποιηθεί και δεν ανταποκριθεί στο βαθμό που αναλογεί στις ανάγκες που προκαλούν οι ανταγωνιστές του, θα καταστραφεί»

Ας δούμε όλα αυτά πώς εφαρμόστηκαν στην ιστορία. Πριν από 30.000 χρόνια, στο χώρο της Ευρώπης, ζούσαν δύο είδη ανθρωποειδή: ο Νεάτερνταλ, ή άνθρωπος των σπηλαίων και ο homo sapiens, δηλαδή όλοι εμείς. Οι Νεάτερνταλ μπορούσαν να επικοινωνήσουν με μια βασική γλώσσα που αποτελούνταν από μικρές προτάσεις με περιορισμένη φωνητική έκταση, ένρινους ήχους και η συνομιλία ήταν εμπλουτισμένη και με χειρονομίες. Επίσης, είχαν σχηματίσει μια πολύπλοκη κοινωνική δομή, καθώς προστάτευαν τους γεροντότερους και τους άρρωστους. Επίσης, είχαν σαφώς διαχωρισμένους ρόλους στις ομάδες που δημιουργούσαν, ενώ είχαν δαμάσει τη φωτιά. Είναι από τους μεγαλύτερους κυνηγούς της ιστορίας, ενώ σωματικά ήταν εξαιρετικά γεροδεμένοι και μυώδεις και είχαν αναπτύξει δεξιότητες αξιοθαύμαστες. Ένα είδος πολύ πετυχημένο, καθώς κατάφερε να επιβιώσει στην εποχή των παγετώνων και να κυριαρχήσει για 200.000 χρόνια. Όμως, γύρω στο 30.000 π.Χ., οι πάγοι είχαν υποχωρήσει και ένας θαυμαστός νέος κόσμος ανοιγόταν, με πολλές νέες προκλήσεις.

Όμως, σε αυτό το νέο κόσμο ο Νεάτερνταλ έπρεπε να προσαρμοστεί. Επιπλέον, είχε να αντιμετωπίσει ένα νέο είδος, το homo sapiens. Μπορεί να ήταν πετυχημένο είδος, αλλά αναπτύχθηκε σε ένα περιβάλλον εχθρικό και περιορισμένο. Στις νέες συνθήκες, ήταν απαραίτητες διαφορετικές δεξιότητες από αυτές που είχε αναπτύξει. Ο Νεάτερνταλ αντιμετώπιζε τα προβλήματά του με τη μυϊκή δύναμη και όχι με το μυαλό. Φαίνεται πως δεν είχε φαντασία. Του έλειπε η υψηλότερη νοημοσύνη, κάτι που αποδεικνύει ότι δεν είχε αντίληψη της αφηρημένης έννοιας, όπως είναι η τέχνη και η θρησκεία. Αντίθετα, ο homo sapiens ήταν προικισμένος με λόγο, με τη δυνατότητα να νοηματοδοτεί τον κόσμο γύρω του, αλλά και αφηρημένες έννοιες. Μπορούσε να αντιληφθεί συσχετισμούς μεταξύ των πραγμάτων που δεν ήταν προφανείς, μα πάνω από όλα μπορούσε να οραματίζεται και να ονειρεύεται έναν άλλο κόσμο, με τον εαυτό του κομμάτι του. Πλέον, δεν ήταν περιορισμένος στα στενά όρια της φύσης, αλλά απελευθερωμένος στα όρια της φαντασίας. Η Φυσική Επιλογή ανέδειξε νικητή στην κούρσα για επιβίωση το homo sapiens, καθώς στην πορεία της εξέλιξης, δεν είναι ανάγκη να αποτύχεις για να αφανιστείς, αλλά να επιτυγχάνεις λιγότερο συχνά.

Σήμερα, η θεωρία του Δαρβίνου έχει αποτελέσει βάση για έναν ολόκληρο κλάδο της Βιολογίας, την Εξελικτική Βιολογία (η εξέλιξη της θεωρίας του Δαρβίνου μέσω της Φυσικής Επιλογής!). Ουσιαστικά κάτω από το πρίσμα της επιβίωσης, της αυτοσυντήρησης και της διαιώνισης, εξετάζεται πώς η γενετική πληροφορία κωδικοποιείται στα γονίδια και περνάει στους απογόνους. Δηλαδή, πώς επιτυγχάνουμε το σκοπό της διαιώνισης των δικών μας γονιδίων γύρω από τρεις άξονες.

Ο πρώτος άμεσος τρόπος είναι ατομικά: μέσω των παιδιών μας, περνάμε το 50% των γονιδίων μας. Ο δεύτερος τρόπος είναι από τα αδέρφια μας, μέσω των ανιψιών μας, όπου κάθε ένας έχει κατά 25% δικά μας γονίδια. Κάπως μπακάλικα, προκύπτει ότι τρεις ανιψιοί «αξίζουν» περισσότερο από ένα γιο. Ο τρίτος άξονας είναι με αναφορά στον κοινωνικό ιστό. Δηλαδή, ανάλογα τις κοινωνικές συνθήκες, και τη συμπεριφορά – στάση μας μπορούμε να έχουμε βέλτιστο αποτέλεσμα σε συνάρτηση με τα άλλα δύο. Για παράδειγμα, μία εγωιστική ή αλτρουιστική συμπεριφορά, κάτω από συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες μπορεί να εξυπηρετήσει καλύτερα στην εξοικονόμηση γονιδίων μέσω των παραπάνω επιλογών.

Όμως ας αφήσουμε λίγο τη σκέψη μας ελεύθερη. Μήπως τελικά θα ζήσουμε την εποχή που θα σημάνει το θάνατο της φυσικής επιλογής; Πλέον, με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και της βιολογίας είμαστε σε θέση να δράσουμε στις επόμενες μεταλλαγές (μεταλλάξεις) καθώς θα μπορούμε κατά βούληση να επιλέξουμε τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες που θέλουμε, αφού θα έχουμε καταλάβει τους μηχανισμούς λειτουργίας των γονιδίων, οπότε θα μπορούμε να επιλέξουμε τα κατάλληλα γονίδια για τις ανάγκες που δημιουργούνται, πχ περιβαλλοντικές ώστε να τα ενσωματώσουμε στο γονιδίωμά μας. Οπότε, όταν αυτά εκφράζονται, θα έχουμε τα ανάλογα οφέλη και πλεονεκτήματα.

Άρα, πλέον, η φυσική επιλογή γίνεται ανθρώπινη επιλογή, καθώς επεμβαίνουμε στην πορεία της εξέλιξης και επιλέγουμε το επόμενο στάδιό της. Όμως, θα είναι «άνθρωπος» αυτό που θα προκύψει από μια τέτοια διαδικασία; Θα είναι ένας από εμάς; Όλα αυτά είναι προβληματισμοί της Βιοηθικής, αλλά και της κοινωνίας.

Ο Δαρβινος ήταν φυσιοδίφης. Παρατηρούσε τη φύση και έβγαζε τα συμπεράσματά του. Δεν σπούδασε, αν και ξεκίνησε μια προσπάθεια να γίνει γιατρός, αλλά στην πορεία κατέληξε κληρικός!!! Η αγάπη του για τη φύση και οι παρατηρήσεις που έκανε μέσα από τα ταξίδια του πάνω στο πλοίο Beagle, τον βοήθησαν να συγκεντρώσει το υλικό για το βιβλίο του και να αποκρυσταλλώσει την άποψή του για τη Φυσική Επιλογή.

Ήταν ένας μεγάλος επιστήμονας που προκάλεσε αντιδράσεις και συγκρούστηκε γιατί έβαλε τον άνθρωπο ως αντικείμενο μελέτης της επιστημονικής έρευνας, όπως όλα τα άλλα όντα. Στην πορεία των χρόνων το μήνυμά του έχει παρερμηνευτεί και διαστρεβλωθεί, αλλά έχει ανοίξει ένα νέο παράθυρο στην αντιμετώπιση του ανθρώπου και της θέσης του στον κύκλο της ζωής.

«Καθώς τα μικρά κλαδάκια γεννούν άλλα κλαδιά κι αν αυτά είναι εύρωστα πετούν και νέα προς όλες τις κατευθύνσεις και πνίγουν πιο αδύναμα κλαδιά, έτσι γίνεται και στο μεγάλο Δέντρο της Ζωής, που σκορπά νεκρά και σπασμένα κλαδιά στη γη και την καλύπτει με κλαδιά που πετάγονται προς κάθε κατεύθυνση κι ανθίζουν», γράφει στον επίλογο του βιβλίου του.