Ο κύκλος των χαμένων φυσικών (και μαθηματικών)

Επιστήμη και φαντασία, λογοτεχνία και μαθηματικά, θρησκεία και φυσική. Τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας και ιδιοφυΐας που φαίνονται μεταξύ τους ασύνδετοι, παράλληλοι δρόμοι που ποτέ δεν τέμνονται. Κι όμως, αυτά που μοιάζουν εκ πρώτης όψεως αντιφατικά και αταίριαστα, η ζωή έχει αποδείξει ότι μπορεί να είναι τα καλύτερα φιλαράκια. Παραδείγματα πολλά. Μεγάλες προσωπικότητες, είτε του συγγραφικού είτε του επιστημονικού χώρου, απέδειξαν ότι η ανάμειξη αυτών των πεδίων λειτουργεί ευεργετικά, εξυψώνοντας το έργο τους. Η λογοτεχνία για έμπνευση, για πρωτοτυπία, η επιθυμία για δημιουργία, είναι η ζωοδόχος ενέργεια που πηγάζει και ποτίζει τη δουλειά τους, είτε αυτή είναι στη συγγραφή, είτε στην επιστήμη. Η ανάγκη για έκφραση συναντάει την επιστήμη, δίνοντας τους πιο εύγευστους καρπούς της συνεύρεσης. Ή παπάς παπάς ή ζευγάς ζευγάς, λέει ο λαός… Κι όμως… κάθε άλλο!! Μεγάλοι επιστήμονες υπήρξαν διορατικοί λογοτέχνες. Συνδυάζοντας τις ανησυχίες με τις σπουδές τους, άνοιξαν νέους δρόμους σε αυτό που ονομάζουμε σήμερα πολιτισμό (επιστήμη ή τέχνη), οπότε… αγαπητοί γονείς, μη φοβάστε εάν το παιδί σας δεν έχει αφιερωθεί πλήρως στο διάβασμά του. Κάθε εκκολαπτόμενη ανησυχία, μπορεί να ζήσει και να αναπτυχθεί μαζί τις σπουδές, οδηγώντας σε νέες Ιθάκες.

«Το μάτι της Αλίκης έπεσε πάνω σε ένα μικρό γυάλινο κουτί πάνω στο τραπέζι. Το άνοιξε και μέσα βρήκε ένα μικρό κέικ, που επάνω του έγραφε ‘ΦΑΕ ΜΕ’». Μια πολύ γνωστή φράση από την «Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων», το κλασικό παραμύθι που μας κράτησε συντροφιά τα παιδικά μας χρόνια και ζωντανεύει αυτές τις μέρες στη μεγάλη οθόνη χάρη στο σύγχρονο μάγο Τιμ Μπάρτον. Οι περισσότεροι γνωρίζουν ότι ο αρχικός μάγος ήταν ο Λούις Κάρολ, ο οποίος έγραψε την Αλίκη κάπου στα μέσα του 19ου αιώνα (το 1865 συγκεκριμένα), εμπνευσμένος από τη μικρή του φίλη Άλις Λίντελ, την κόρη ενός φίλου του, παρόλο που ο ίδιος το είχε αρνηθεί, επιμένοντας πως όλα τα πρόσωπα ήταν φανταστικά. Πόσοι όμως γνωρίζουν ότι ο Λούις Κάρολ δεν υπήρξε ποτέ, παρά ήταν το λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Τσαρλς Λούτγουϊτζ Ντότζσον (1832 – 1898), ενός φημισμένου καθηγητή μαθηματικών για 25 χρόνια στο κολέγιο Christ Church, και από τους πιο γνωστούς μαθηματικούς της εποχής του;

Επικρατεί η άποψη ότι η επιστήμη είναι ψυχρή και απόλυτα ρεαλιστική. Κατά συνέπεια, οι λειτουργοί της οφείλουν να είναι άνθρωποι σοβαροί, ντυμένοι με συντηρητικά σακάκια ή χαμένοι στον ιδιοφυή κόσμο του πειράματός τους, ζώντας εκτός πραγματικότητας, πολλές φορές αδυνατώντας μάλιστα να συμμετέχουν σε καθημερινές συνομιλίες ή να εκφράσουν τη γνώμη τους για το κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι, μη γνωρίζοντας τι στην ευχή… γίγνεσθαι.

Μπορεί αυτό εν μέρει να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, από ανθρώπους που θέλουν να φορέσουν το προσωπείο της σοβαροφάνειας ή που οι θρησκευτικές τους απόψεις (που στην ακαδημαϊκή κοινότητα συνήθως έχουν έναν ακριβή προσανατολισμό και δεν γενικεύονται ως αγνωστικισμός) να τους επιβάλλουν μια κάποια συμπεριφορά, όμως ένα μεγάλο ποσοστό των επιστημόνων είναι άνθρωποι παθιασμένοι και με ιδιαίτερη φαντασία (στοιχεία απαραίτητα για να ξεχωρίσει κάποιος από το μέσο όρο και να εξελιχθεί), που τα διοχετεύουν είτε στην προσωπική τους έρευνα, είτε σε κάποια μορφή τέχνης, όπως η λογοτεχνία.

Ο Λούις Κάρολ (ας χρησιμοποιούμε το ψευδώνυμό του για να καταλαβαινόμαστε) ως μαθηματικός δημοσίευσε πάνω από δέκα βιβλία, ως επί το πλείστον εγχειρίδια, με ένα από τα πιο σημαντικά να είναι «Ο Ευκλείδης και οι μοντέρνοι ανταγωνιστές του» (1879), το οποίο υπερασπίζεται τα Στοιχείων του Ευκλείδη για τη διδασκαλία της γεωμετρίας, ενώ είναι γραμμένο σε μορφή θεατρικού έργου, περιγράφοντας την εμφάνιση του φαντάσματος του Ευκλείδη μπροστά στους σύγχρονους μαθηματικούς. Ο Φαλκόνερ Μάνταν έγραψε γι’ αυτό πως «είναι από τις πιο καλοδουλεμένες μαθηματικές δουλειές που παρήγαγε ο Ντότζσον και την ίδια στιγμή ένα άρτιο λογοτεχνικό κείμενο». (Να σημειωθεί ότι εκείνη την εποχή ο Γερμανός Μπέρνχαρτ Ρίμαν εισήγαγε τη γεωμετρία που πήρε το όνομά του και χρησιμοποιήθηκε ευρέως από τον Αϊνστάιν για τη διατύπωση της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας. Η γεωμετρία Ρίμαν αναφέρεται σε καμπύλο χώρο με την Ευκλείδεια γεωμετρία να είναι μια ειδική περίπτωση αυτής, ικανοποιητική όμως για να περιγράψει τον επίπεδο χώρο όπως τον αντιλαμβανόμαστε. Ακριβώς όπως με τους νόμους του Αϊνστάιν για τη Σχετικότητα, όπου για την καθημερινή μας ζωή οι νόμοι του Νεύτωνα επαρκούν).

Ο Λούις Κάρολ δεν ήταν ο μόνος. Ο Σερ Άρθουρ Κλαρκ (1917 – 2008), δημιουργός των τεσσάρων βιβλίων της Οδύσσειας του Διαστήματος, που μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον Στάνλεϊ Κιούμπρικ το 1968, για την οποία μάλιστα έγραψε το σενάριο, σπούδασε φυσική και μαθηματικά στο Βασιλικό Κολέγιο του Λονδίνου, απ’ όπου αποφοίτησε ως αριστούχος. Ήταν μέλος πολλών επιστημονικών συλλόγων και πρόεδρος της Αγγλικής Διαπλανητικής Εταιρείας, ενώ σχολίασε για λογαριασμό του CBS τις πτήσεις στη Σελήνη του «Απόλλων» 11, 12 και 15. Τότε είχε πει: «η αξία της έμπνευσης του προγράμματος του διαστήματος είναι τεράστιας αξίας… μια ολόκληρη γενιά ελκύεται από τη σκληρή πειθαρχία της επιστήμης και της μηχανικής και το ρομαντισμό του διαστήματος».

Συνολικά έγραψε πάνω από 30 μυθιστορήματα, τα περισσότερα από τα οποία ξεκινούν με την ανακάλυψη ενός καινούριου χώρου στο Διάστημα. Το βασικό τους θέμα είναι η ενόραση ενός κοντινού ή μακρινού μέλλοντος, η ανακάλυψη ζωής στο διάστημα, οι καινούριοι ορίζοντες και η απελευθέρωση του ανθρώπου, όλα αυτά βασισμένα πάνω σε επιστημονικά δεδομένα. Όπως ο ίδιος γράφει στον πρόλογο της τρίτης Οδύσσειας: «Ο ‘Galileo’ επρόκειτο να ρίξει έναν παρατηρητή μέσα στην ατμόσφαιρα του Δία, επισκεπτόμενος παράλληλα όλους τους κύριους δορυφόρους του. Θα έπρεπε να είχε εκτοξευτεί το Μάιο του 1986, έτσι γύρω στο 1990 έλπιζα να εκμεταλλευτώ την πλημμύρα των νέων στοιχείων που θα μας έρχονταν από το Δία και τα φεγγάρια του… Αλίμονο όμως… η επτάχρονη καθυστέρηση με έκανε να αποφασίσω να μην περιμένω». Δηλαδή βλέπουμε ότι η φαντασία προλαβαίνει την πραγματικότητα.

Σημαντική στιγμή ήταν οι τρεις «νόμοι της πρόβλεψης» που έγραψε και χρησιμοποιήθηκαν ως αναφορές από άλλους συγγραφείς. Ο πρώτος νόμος λέει ότι «όταν ένας διακεκριμένος αλλά ηλικιωμένος επιστήμονας λέει ότι κάτι είναι πιθανό, είναι σχεδόν σίγουρα σωστός. Όταν λέει ότι κάτι δεν είναι πιθανό, είναι συνήθως λάθος»!! Ο δεύτερος νόμος αναφέρεται στα όρια: «ο μόνος τρόπος για να ανακαλύψουμε τα όρια του πιθανού, είναι να τα ξεπεράσουμε μέσω του απίθανου», ενώ ο τρίτος νόμος αναφέρει ότι «κάθε ικανοποιητικά αναπτυγμένη τεχνολογία είναι ίδια κι απαράλλαχτη με τη μαγεία». Θεωρείται πατέρας των τηλεπικοινωνιακών δορυφόρων, από μια έμπνευση που είχε κατά τη διάρκεια του 2ου Παγκόσμιου Πολέμου που υπηρετούσε στην Αγγλική Αεροπορία, καθώς η σημερινή λειτουργία των δορυφόρων βασίζεται στις προτάσεις του.

Δεν ήταν κάπου καθηγητής, καθώς από το 1956 αποφάσισε να ζήσει στη Σρι Λάνκα, ζώντας από τη συγγραφική. Ποτέ όμως δεν παράτησε εντελώς την εντριβή του με την επιστημονική κοινότητα, καθώς συνέχισε να γράφει επιστημονικά άρθρα, πολλά από τα οποία μάλιστα βραβεύτηκαν. Είναι από τους λίγους ανθρώπους που έχουν λάβει σημαντικά βραβεία, τόσο στη συγγραφική (Hugo, Nebula), όσο και στην επιστήμη (Μετάλλιο Εξαιρετικής Προσφοράς από τη ΝΑΣΑ, αλλά και τη Διεθνή Ακαδημία Αστροναυτικής). Για την επιστημονική φαντασία ο ίδιος έγραφε: «Είμαι σίγουρος ότι ο άνθρωπος δεν θα είχε πάει στο φεγγάρι αν δεν υπήρχε ο Γουέλς ή ο Βερν και άλλοι άνθρωποι που έγραψαν γι’ αυτό και έκαναν τους άλλους να το σκεφτούν. Είμαι περήφανος για το γεγονός ότι ξέρω κάποιους αστροναύτες που έγιναν αστροναύτες διαβάζοντας τα βιβλία μου». Πάνω στον τάφο του ζήτησε να γραφεί «Εδώ κείτεται ο Άρθουρ Κλαρκ. Ποτέ δεν μεγάλωσε και ποτέ δεν σταμάτησε να μεγαλώνει». Στον επικήδειό του, χαρακτηρίστηκε ως «το αγόρι που έζησε καθοδηγούμενο από τη φωνή της κοσμικής αναζήτησης». Μαζί με τον Ισαάκ Ασίμοφ θεωρούνται οι δυο μεγαλύτεροι συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας.

Ο οποίος Ισαάκ Ασίμοφ, (1920 – 1992) γεννημένος στη Ρωσία, αλλά μεγαλωμένος στις ΗΠΑ, είχε σπουδάσει φυσική και χημεία, ενώ από το 1955 ήταν καθηγητής Βιοχημείας στη Βοστώνη. Έγραψε πάνω από 500 βιβλία, από τα οποία μόνο τα 25 είναι καθαρά επιστημονικής φαντασίας. Σημαντικό του έργο είναι μια προσπάθεια χρονολόγησης της επιστημονικής εξέλιξης, ένα είδος επιστημονικής Βίβλου («Το χρονικό των επιστημονικών ανακαλύψεων»), ενώ η ίδια η ιστορία και η μελέτη της τον ενδιέφεραν ιδιαίτερα, καθώς έγραψε 14 ιστορικά βιβλία, ένα εκ των οποίων είχε τίτλο: «Έλληνες, η μεγάλη περιπέτεια». Λάτρης της γνώσης, πίστευε πως «αν η γνώση προκαλεί προβλήματα, η άγνοια δεν τα λύνει».

Οι ιστορίες του κινούνται στα ρομπότ και την ανθρώπινη επέκταση στο γαλαξία. Βιογράφοι του αναφέρουν πως «το περιεχόμενο των κόσμων του ήταν σε μεγάλο βαθμό μια αντανάκλαση των ανθρώπινων κοινωνιών όπως τις ήξερε από την ιστορία και την επικαιρότητα. Έπαιρνε ιστορικά γεγονότα και καταστάσεις και τα περνούσε σε μια μεγαλύτερη διαστημική κλίμακα, κάνοντας παραλληλισμούς και αντιστοιχώντας γεγονότα του παρελθόντος με μελλοντικά. Θεωρείται ο πατέρας της ρομποτικής, γράφοντας τους τρεις νόμους για τα ρομπότ: «Δεν επιτρέπεται σε ρομπότ να βλάψει άνθρωπο ή με την απραξία του να επιτρέψει να συμβεί κακό σε άνθρωπο (1ος Νόμος). Ένα ρομπότ πρέπει να υπακούει σε κάθε ανθρώπινη εντολή, εφόσον δεν έρχεται σε αντίθετη με τον Πρώτο Νόμο (2ος Νόμος). Ένα ρομπότ πρέπει να προφυλάσσει τον εαυτό του, εφόσον αυτό δεν έρχεται σε αντίθεση με τον Πρώτο ή το Δεύτερο Νόμο (3ος Νόμος)». Οι Νόμοι αυτοί ήταν φανερά εμπνευσμένοι από τις Δέκα Εντολές. Με τον ίδιο τρόπο υπέθετε πως υπήρχαν και νόμοι που διέπουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, και η κατανόησή τους θα οδηγούσε στην αυτογνωσία και την πρόβλεψη της ανθρώπινης ιστορίας. Συγγραφέας που επίσης τιμήθηκε με πολλά βραβεία λογοτεχνίας (Hugo, Nebula), γι’ αυτόν το γράψιμο ήταν προέκταση του εαυτού του: «Για μένα το γράψιμο είναι απλά να σκέφτομαι μέσω των δακτύλων μου… Γράφω για τον ίδιο λόγο για τον οποίο αναπνέω: γιατί αν δεν το έκανα θα πέθαινα… Αν ο γιατρός μου έλεγε ότι έχω μόνο έξι λεπτά ζωής, δεν θα μελαγχολούσα. Απλά θα δακτυλογραφούσα πιο γρήγορα… Δεν πιστεύω στην προσωπική αθανασία: μόνο μέσω των βιβλίων μου περιμένω κάτι τέτοιο», είναι μερικά από αυτά που έχει πει, ενώ για τους συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας είχε γράψει ότι «προβλέπουν το αναπόφευκτο, αλλά παρόλο που τα προβλήματα και οι καταστροφές μπορεί να είναι αναπόφευκτες, οι λύσεις δεν είναι».

Να δούμε τώρα πώς μπορεί να συνδυαστεί η επιστήμη, η φαντασία και η οικολογία. Ο Φρανκ Χέρμπερτ (1920 – 1986), δημιουργός του επικού Dune, του έργου που «είναι για την επιστημονική φαντασία ότι ο Άρχοντας των Δακτυλιδιών για τη λογοτεχνία του φανταστικού», όπως έχει χαρακτηριστεί. Το Dune ήταν το πρώτο λογοτεχνικό έργο «οικολογικής επιστημονικής φαντασίας». Ο Χέρμπερτ ήταν θιασώτης της χρησιμοποίησης επιστημονικών ιδεών στη λογοτεχνία σε τέτοιο βαθμό, που, όπως έγραψαν οι New York Times «είναι τόσο άψογη η αλληλεπίδραση ανάμεσα στον άνθρωπο κα το θηρίο, τη γεωγραφία και το κλίμα, που πολλοί διαβάζουν το βιβλίο για να μελετήσουν οικολογία. Οι περιβαλλοντικές ανησυχίες των κατοίκων του Dune είναι ανάλογες με τις δικές μας». Με μότο ότι «η αρχή της γνώσης είναι η ανακάλυψη ότι κάτι δεν καταλαβαίνουμε», ο Χέρμπερτ αφιέρωσε έξι χρόνια στην έρευνα για το έργο της ζωής του, σπουδάζοντας και μελετώντας τα θέματα που αφορούσαν το βιβλίο του, με την οικολογία να είναι ένα από αυτά. «Το να προσπαθήσουμε να δούμε την Αλήθεια χωρίς να ξέρουμε το Ψέμα είναι σαν να προσπαθούμε να δούμε το Φως χωρίς να ξέρουμε το Σκοτάδι. Αυτό δεν μπορεί να γίνει», έγραφε. Και ο ίδιος είδε τουλάχιστον είκοσι φορές τη σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού, όσες και οι απορρίψεις του βιβλίου του. Όμως δεν το έβαλε κάτω και, πιστεύοντας στο έργο του, συνέχιζε να προσπαθεί. «Αν θεωρείτε τον εαυτό σας ως ανήμπορους και ανεπαρκείς, είναι σίγουρο ότι θα δημιουργήσετε μια δεσποτική κυβέρνηση να σας εξουσιάζει», έγραφε. Τα υλικά αγαθά δεν τα κυνήγησε, παρά μόνο τα ιδανικά του: «Ο πλούτος είναι ένα εργαλείο για την ελευθερία, αλλά το κυνήγι του είναι ένας τρόπος για τη σκλαβιά», είπε, ένα ρητό που τον αντιπροσώπευε στον τρόπο που επέλεξε να ζήσει τη ζωή του, απορρίπτοντας μια ζωή μέσα στη χλιδή.

Ένα άλλο παράδειγμα όπου η σάτυρα και η κοινωνική κριτική συνδυάζονται με την επιστημονική γνώση, μας προσφέρει ο Έντουαρτ Άμποτ, Άγγλος θεολόγος και μαθηματικός από το Λονδίνο. Ειρωνευόμενος την κοινωνική ιεραρχία της βικτωριανής εποχής, γράφει το 1884 το χιουμοριστικό «Φλάτλαντ», τοποθετώντας τη δράση σε ένα χώρο δύο διαστάσεων. Τονίζει, πέρα από την ξιπασιά των αριστοκρατών που δεν «μπορούσαν να δουν πάνω από τη μύτη τους» και την έννοια της διάστασης σε συνάρτηση με την αντίληψη. Ο Ασίμοφ το χαρακτήρισε ως «την καλύτερη εισαγωγή για την αντίληψη των διαστάσεων», και πρόκειται για ένα διαχρονικό έργο, χαρίζοντας την αθανασία στον ταπεινό καθηγητή ενός σχολείου.

Σήμερα, ο όρος “pop science”, δηλαδή εκλαϊκευμένη επιστήμη είναι εξαιρετικά δημοφιλής και πολλοί ακαδημαϊκοί έχουν ασχοληθεί με τη συγγραφή τέτοιων βιβλίων. Από τους πιο γνωστούς είναι ο Ντενί Γκετζ, καθηγητής επιστημολογίας (φιλοσοφίας και ιστορίας της επιστήμης) στο Παρίσι, με γνωστότερο έργο του «Το θεώρημα του παπαγάλου», ένα αστυνομικό μυθιστόρημα για την ιστορία των μαθηματικών και ο Ίαν Στιούαρτ, καθηγητής ανώτερων μαθηματικών στο πανεπιστήμιο του Warwick, που μεταξύ άλλων έχει συνεργαστεί με τον Τέρι Πράτσετ στα βιβλία της Δισκοχώρας.

Όσον αφορά τους Έλληνες συγγραφείς, πιο γνωστοί είναι ο Τεύκρος Μιχαηλίδης, μεταφραστής του Ντενί Γκετζ και ο Απόστολος Δοξιάδης, δημιουργός του graphic novel Logicomix. Και οι δύο έχουν σπουδάσει μαθηματικά.

Παραδείγματα πολλά. Άνθρωποι σημαντικοί που όλοι τους γνωρίζουμε, τους διαβάζουμε και ποιος ξέρει… μερικοί από αυτούς μπορεί να μας έχουν εμπνεύσει στη ζωή μας! Το ταλέντο και η κλίση δεν είναι μονόδρομος, αλλά λεωφόρος όπου συναντιούνται ιδέες και απόψεις από πολλούς διαφορετικούς χώρους, δίνοντας μια νέα οπτική γωνία των πραγμάτων σφαιρικότερη. Η ΝΑΣΑ, αποτίνοντας φόρο τιμής στο μεγάλο Άρθουρ Κλαρκ παραδέχτηκε: «Η διαστημική κοινότητα έχασε έναν θρυλικό πρωτοπόρο των διαστημικών πτήσεων, έναν οραματιστή του μέλλοντος, που ενέπνευσε χιλιάδες νέους ανθρώπους»